MOTOR KONUŞMA BOZUKLUKLARI
DİZARTRİ
Konuşma mekanizmasının müsküler (kassal) kontrolündeki bozukluk-düzensizlik nedeniyle konuşma üretiminde meydana gelen bozulmadır. Dizartri, konuşmanın solunum, sesleme, rezonans, sesletim ve prozodik özelliklerinin etkilendiği, dolayısıyla anlaşılabilirliğin sınırlandığı bir motor konuşma bozukluğudur. Dizartride konuşma hataları santral ve periferal sinir sisteminin kas kontrolündeki zayıflığından/bozukluğundan kaynaklanmaktadır. Dizartri vakaları birbirinden farklı konuşma paternleri gösterseler de genel olarak konuşma hızları yavaştır. Fonasyonları gergindir. Nefes desteği genellikle yetersizdir. Dizartri, Konjenital (Doğuştan) veya Edinilmiş olabilmektedir. Serebral Palsi, Strok sonrası hastalar, Multipl Skleroz (MS) hastaları gibi vakalarda Dizartri' ye sıklıkla rastlanmaktadır.
KONUŞMA APRAKSİSİ (Sözel Apraksi)
Sesletim hareketlerinin programlanması ile özelleşmiş beyin bölgelerinin hasar görmesi sonucu ortaya çıkan konuşma bozukluğudur. Yetişkin formu normal dil ve konuşma gelişimi sonrası (Genellikle strok sonrası ve dizartri ile birlikte) görülmektedir. Çocukluk çağı apraksi'si ise yapısal beyin hasarı sonucunda oluşur. Konuşma apraksisi kas zayıflığı, paralizi, parazi, spastisiteyi içermemektedir. Konuşma apraksisi, konuşma için gerekli plan ve programlamanın yapılamaması durumudur. Sıklıkla sesletim problemleri görülür. Bunun yanı sıra fonasyonun koordinasyonu, sıklığı ve/veya vurgu etkilenmiştir. Akıcılık bozulmuştur. Sözcük uzunluğu arttıkça hatalar artmaktadır. Hataları tutarlı değildir. Ünsüz üretimi ünlü üretiminden daha zordur. Ünsüz öbekleri tek ünlülerden daha zor üretilir. Sürtünmeli sesler /s/ gibi en zor üretilen seslerdir. Sözcedeki ses ve hece sayısı arttıkça hatalar artar.
Bir sesin yerine başka bir ses koyma veya sesi çıkarma sık görülmektedir. Arama davranışı (groping- artikülatörlerin pozisyonunu doğru olarak yerleştirmeye çalışma) çoğu konuşma apraksili bireyde gözlenir. Otomatik konuşma (1-10’a kadar sayma gibi ) ve reaktif konuşma, istemli konuşmaya göre daha kolay ve daha az hatalıdır. Hatalarının farkındadırlar. Konuşma apraksisi dizartri, afazi gibi diğer edinilmiş dil ve konuşma bozuklukları ile birlikte görülebileceği gibi tek başına da görülebilmektedir. Konuşma apraksisi'ne oral apraksi de eşlik edebilir.
Nedenleri
Strok, travmatik beyin hasarı, tümör, cerrahi travmalar, nörodejeneratif hastalıklar genel nedenleri olarak sayılabilir.
Terapi
Dizartri terapisin konuşmanın 5 alt segmentinin birinin veya genellikle birkaçının hedef alındığı terapilerdir. BU segmentler, respirasyon, fonasyon, artikülasyon, rezonans ve prozodiyi içermektedir. Respirasyon sistemine yönelik olarak daha etkili ve verimli nefes alma ve verme üzerinde çeşitli tekniklerle çalışılır. Fonasyon üzerinde etkili ve verimli fonasyonu hedefleyen tekniklerle çalışılır. Artikülasyon dizartri vakalarında önemli derecede etkilenmekte, anlaşılırlık düşmektedir. Artikülasyon terapisinde artikülastörlerin hareket ranjı, gücü ve hızı üzerinde çalışılmakta ve artikülasyon üzerinde anlaşılırlığı artıracak telafi edici stratejiler kullanılmaktadır. Dizartri vakalarında rozonans problemlerine de sıklıkla rastlanmaktadır. Velofarengeal yetmezliğe bağlı olarak genellikle hipernazalite görülmektedir. Velofarengeal kapanma problemlerinde egzersizler genellikle fayda sağlamadığından Çeşitli palatal aparatlarla kapanmaya yardımcı olunmaktadır. Prozodi dizartri vakalarında genellikle bozulmaktadır. Konuşmadaki vurgu, entonasyon, ezgi üzerinde çalışılmaktadır.
Konuşma apraksisi terapisinde kullanılan farklı terapi yaklaşımları olsada çoğunlukla terapiler motor öğrenme ve multimodaliter ipuçu verme prensiplerine dayalı terapilerdir.
ÇOCUKLUK ÇAĞI KONUŞMA APRAKSİSİ
Çocukluk çağı konuşma apraksisi (ÇCKA), nöromüsküler bir hasar olmaksızın konuşma hareketlerinin ve konuşmada görevli yapıların hareketlerinin kesinliğinde ve tutarlılığında görülen nörolojik bir çocukluk çağı konuşma sesi bozukluğudur. ÇCA bir nörolojik bozukluk sonucu ortaya çıkabileceği gibi idiopatik de olabilmektedir. ÇCA'da temel problem, konuşmanın hareket sıralamalarının zaman-mekansal (spatiotemporal) parametrelerinin planlanması ve/veya programlanmasındaki bozukluktur. Bu durum konuşma üretiminde ve prozodi de hatalarla sonuçlanmaktadır. ÇCA çocukluk döneminde hem konjenital hem de edinilmiş olan konuşma apraksilerini kapsamaktadır.
ÇCA karakteristikleri;
-
Sürtünmeli ve durak-sürtünmeli sesler gibi fonetik olarak daha zor seslerde daha fazla zorluk
-
Bazı sesleri otomatik konuşmada üretebilirken taklitte zorlanma
-
Bir defa doğru üretim yapıp sonrakinde hatalı üretebilme
-
Tahmin edilemez hatalar
-
Sözcüğü tekrarladıkça farklı üretimler yapma
-
Kısa, gramer olarak basit yapıda ve daha somut yapıların üretimi
-
Yabancı olduğu ortamlarda ve yeni bir göreve geçildiğinde regresyon gösterme
-
Alıcı dil tipik gelişim gösterirken ifade edici dilin geri olması
-
Bir artikülasyon biçiminden diğerine geçmekte güçlük
-
Artikülasyonu başlatmakta güçlük
-
Sözcük veya morfem dizilimlerinde ve uzun hecelerde hata oranında artma
-
Otomatik konuşmanın istemli konuşmadan daha iyi olması
-
Ünlü seslerde ünsüzlere kıyasla daha fazla bozulma
-
Hece ve sözcüklerin tekrarlı üretiminde tutarsız hatalar
-
Sınırlı ünlü ve ünsüz envanteri
-
Ses ve heceler arası geçişlerinin uzaması ve bozulması
-
İlk sesin atılması hataları
-
Ötümlü - ötümsüz ses hataları
-
Ünsüz öbeklerinin sesletiminde zorluk
-
Konuşma anlaşılırlığı düşük
-
Basit hece şekillerinin dominant kullanımı
-
İstendik konuşmaya oranla daha kolay otomatik konuşma
-
Vücut dilini kullanmada zorluklar
-
Çok tanıdık olmayan kelimelerin üretiminde zorluk
-
Bazı sesler tek başına veya belirli bir dizilimde doğru sesletilirken bir başka dizilimde hatalı sesletilme
-
İstendik üretim için artikülatörleri koordine etme zorluğu ve arama (groping ) davranışının varlığı
-
Suprasegmental özelliklerde ( hız, frekans, şiddet, vurgu ) tutarsızlık ve değişkenlikler
-
Daha kompleks hece ve kelimelerde artan hatalar
-
Ses, hece ve kelime sıralamada hatalar
ÇCA olan çocuklarda aynı zamanda;
-
Dil gelişiminde gecikme,
-
İfade edici dil bozukluluğu
-
Okuma, yazma problemleri
-
Dilin pragmatik kullanımında sorunlar
-
İnce ve kaba motor gelişimde gerilik
-
Motor hantallık, oral apraksi ve diğer apraksiler
-
Beslenme güçlüğü
-
Anormal oral sensitivite (hiper veya hipo )
görülebilmektedir.
ÇCA konjenital veya dil konuşma gelişimi sürecinde ortaya çıkmaktadır. Her ikisi de idiopatik olabileceği gibi, nörolojik bir olaya bağlı olarak ortaya çıkan nörogelişimsel bir bozukluğa bağlı da olabilmektedir.
ÇCA' nın nedenleri
-
Bilinen bir nörolojik etiyolojiye bağlı ( intrauterin veya erken çocukluk döneminde strok, enfeksiyon, travma, beyin tümeri reseksiyonu)
-
Kompleks nörodavranışsal bozuklukların primer veya sekonder belirtisi olarak (otizm, epilepsi, genetik sendromlar )
-
İdiopatik nörojenik konuşma sesi bozukluğu (çocukta bilinen bir nörolojik bozukluk olmamasına rağmen )
olarak sıralanabilmektedir.
Terapi
Terapi için birçok yöntem mevcuttur. Bu yöntemler genelde motor öğrenme prensiplerine dayalı, dokunsal, görsel ve işitsel ipuçları vermeyi içeren terapi yöntemleridir.